به جهنم روی زمین خوش آمدید

---

مجله دیجی کالا - مهدی مومن زاده: در مغولستان داخلی، مکانی دور افتاده و وحشتناک وجود دارد که می‌توان آن‌ را نتیجه‌ی عطش ما به استفاده از وسایل ساخته‌ی فناوری نوین دانست. مکانی که یک دریاچه‌ی متعفن از مواد سیاه رنگ و فوق‌العاده سمی به همراه چشم‌اندازی از دودکش‌های سر به فلک کشیده‌ی جهنمی دارد.

قسمتی ناپیدا از زنجیره‌ی تولید گجت‌های دوست‌داشتنی ما در این جا اتفاق می‌افتد. همان مرحله‌ی اول، جایی که کانی‌های نادر زمین استخراج، پالایش و قابل استفاده می‌شوند. فرایندی که دولت‌های اروپایی و آمریکایی خجالت می‌‎کشند آن را در کشور خود انجام دهند. به بائوتو، محل استخراج بخش اعظمی از کانی‌های کمیاب زمین خوش آمدید. «تیم ماوگان» (Tim Maughan) گزارش می‌دهد.



از مکانی که من ایستاده‌ام، تا جایی که چشم کار می‌کند مجموعه‌ی «بائوگانگ استیل» (Baogang Steel) و تاسیسات استخراج کانی‌های نادر زمین دیده می‌شود. برج‌های خنک‌کننده و دودکش‌های بیشمار آن سر به آسمان کشیده و در مه-دود غلیظ گم شده‌اند. کمی نزدیک‌تر، دریاچه‌ای مصنوعی قرار دارد که درون آن نه با آب، بلکه با چیزی شبیه به یک مایع سیاه رنگ غلیظ و فوق‌العاده سمی پر شده است. ده‌ها لوله از مکان‌های مختلف به لبه‌ی این دریاچه آمده‌اند و به طور پیوسته پسماند پالایشگاه‌های مجموعه را در آن خالی می‌کنند. بوی سولفور و صدای خوف‌انگیز جریان مایع لوله‌ها مرا می‌ترساند، گویی در جهنم روی زمین هستم.

به «بائوتو» (Baotou)، بزرگترین شهر صنعتی مغولستان داخلی خوش آمدید. مغولستان داخلی در حقیقت منطقه‌ای خودمختار از چین است و از شمال با مغولستان و روسیه مرز مشترک دارد. من با تعدادی از معماران و طراحان موسسه‌ای به نام «گروه سرزمین‌های ناشناخته» (Unknown Fields Division) به این‌جا آمده‌ام. این آخرین ایستگاه سفر سه‌هفته‌ای من در طول زنجیره‌ی تولید وسایل فناورانه است. سفری واژگون که از خانه‌ها شروع می‌شود، به فروشگاه‌ها و سپس کارخانه‌های چینی ادامه می‌یابد. در نهایت به بائوتو ختم می‌شود؛ حلقه‌ی اول زنجیره‌ی تولید.


بائوتو بزرگترین شهر صنعتی مغولستان داخلی است

به احتمال قریب به یقین، هیچ‌وقت نام بائوتو را نشنیده‌اید، ولی معادن و کارخانه‌های آن، نبض زندگی مدرن ما را زنده نگه می‌دارند. بائوتو یکی از بزرگترین تامین‌کنندگان کانی‌های نادر زمین است. این عناصر می‌توانند تقریبا در همه چیز، از آهنربای توربین‌های بادی و موتور خودروهای الکتریکی گرفته تا تجهیزات الکترونیکی که درون گوشی‌های هوشمند و تلویزیون‌ها قرار دارند یافت شوند. در سال ۲۰۰۹، چین توانست ۹۵ درصد این عناصر را تولید کند. تخمین زده می‌شود که معادن «بایان اوبو» (Bayan Obo) در شمال بائوتو، ۷۰ درصد ذخیره‌ی عناصر نادر زمین را در خود جای داده‌اند.

عناصر موفقیت

در دهه‌های اخیر، کانی‌های نادر زمین نقش مهمی در رشد کشور چین و تبدیل شدن آن به ابرقدرت اقتصادی داشته‌اند.  با نگاهی به شهر بائوتو می‌توان متوجه تاثیر عمیق این صنعت بر زندگی مردم شد. بائوتو آدم را به یاد عصر جستجوی طلا می‌اندازد. عصر جستجوی طلایی که در قرن ۲۱ واقع شده است. در سال ۱۹۵۰، یعنی کمی پیش از اینکه استخراج کانی‌های نادر زمین به صورت جدی آغاز شود، شهر بائوتو چیزی در حدود ۹۷ هزار نفر جمعیت داشت. جمعیت کنونی آن بیش از ۲/۵ میلیون نفر است. تنها دلیل مهاجرت این جمعیت زیاد به شهر، وجود معادن کانی‌های کمیاب است. از منظری دیگر، بائوتو گویی بین سرزمین فرصت‌هایی که جهان سرمایه‌داری به دلیل نیازش به آن ترسیم کرده و محو شدن خاطرات دوران طولانی زندگی زیر سایه‌ی کمونیسم گیر کرده است.

بیل‌بوردهای تبلیغاتی برندهای گران‌قیمت آمریکایی در کنار نقاشی‌های دیواری دوران کمونیسم قرار دارند. گویی سوپرمدل‌های غربی با بی علاقگی به پرتره‌های بزرگ دیواری مائوتسه تونگ می‌نگرند. شب‌ها چراغ‌های رنگارنگ، خیابان‌های بزرگ و اصلی شهر را روشن می‌کنند و آدم را به یاد صحنه‌هایی از فیلم «ترون» (Tron) می‌اندازند. این درحالیست که کوچه‌های حاشیه‌ای و تاریک شهر پر است از کارگران کارخانه‌ها که مست و بی‌هدف پرسه می‌زنند و مرتب بالا می‌آورند.



کمی نزدیک‌تر، دریاچه‌ای مصنوعی قرار دارد که درون آن نه با آب، بلکه با چیزی شبیه به یک مایع سیاه رنگ غلیظ و فوق‌العاده سمی پر شده است

حتی پیش از رسیدن به دریاچه‌ی سمی، تاثیر زیست محیطی منفی صنعت استخراج کانی‌های نادر به خوبی پیداست. لوله‌های ضخیم از زمین بیرون می‌آیند، به موازات خیابان‌ها و پیاده‌روها حرکت می‌کنند و برای گذر از عرض خیابان‌ها، به صورت قوسی شکل مثل پل عبور می‌کنند. این‌جا خیابان‌ها عریض هستند و برای این ساخته شده‌اند که بتوانند میزبان کامیون‌های بزرگ حمل زغال‌سنگ باشند. وقتی باران می‌آید، آن‌ها با بار زغال سنگ خیابان‌های پر از آب را طی می‌کنند و در کنار جاده صف می‌کشند تا وارد نیروگاه‌های برق متعدد بائوتو بشوند. این نیروگاه‌ها نزدیک برج‌های مسکونی شهر هستند. به هر طرف نگاه کنید، از برج‌های نیمه ساخته گرفته تا پارکینگ‌های چند طبقه، می‌توان دودکش پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌های برق را مشاهده کرد. هوای شهر به صورت دائمی با بوی سولفور اشباع شده است. این در حقیقت نوعی از چشم‌انداز یک شهر صنعتی است که خیلی وقت پیش آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها با آن خداحافظی کردند. در گذشته، شهرهای دیترویت و شفیلد نیز چنین نمایی داشتند.

کارگاه‌های خاموش

یکی از نخستین مکان‌هایی که بازدید کردیم، کارگاهی بود که به طور تخصصی عنصر «سریوم» استحصال می‌کرد. سریوم یکی از وافرترین عناصر نادر زمین است. سریوم کاربردهای صنعتی زیادی از رنگ کردن شیشه گرفته تا مبدل‌های کاتالیزوری دارد. راهنمایی که کارگاه را به ما نشان می‌دهد، توضیح می‌دهد که این کارگاه عموما «سریوم اکسید» تولید می‌کند. سریوم اکسید معمولا برای جلا دادن نمایشگرهای لمسی گوشی‌های هوشمند و تبلت‌ها استفاده می‌شود.

درحالی که بین اتاق‌های کارگاه با آن همه لوله، مخزن و سانتریفیوژ رفت و آمد می‌کردیم، اینکه هیچ آدمی آن‌جا نبود عجیب به نظر می‌رسید. در حقیقت به جز حرکت و بازتاب صدای خودمان، هیچ تحرک و فعالیتی آن جا نمی‌دیدیم، گویی کارگاه خیلی خاموش و ساکت کار می‌کرد. در حقیقت آن کارگاه اساسا فعال نبود و راهنمای ما گفت که این‌جا برای تعمیر تعطیل شده است. ولی مسئله این بود که حتی نشانه‌ای از فعالیت برای تعمیر کارگاه نیز مشاهده نمی‌شد. مثلا کارگرهایی که در حال بازسازی و مرمت باشند یا نشانه‌ای از تجهیزات تمیز کننده. بعد از اینکه کمی بیشتر سوال پرسیدیم، راهنمای ما مشکوک شد و دیگر به ما پاسخ نداد. این رفتاری است که در بائوتو باز هم به آن برخورد کردیم. نوعی عدم رغبت به پاسخ بعضی پرسش‌ها.


درحالی که بین اتاق‌های کارگاه با آن همه لوله، مخزن و سانتریفیوژ رفت و آمد می‌کردیم، اینکه هیچ آدمی آن‌جا نبود عجیب به نظر می‌رسید

بعد از اینکه آن جا را ترک کردیم، یکی از همراهان که پیشتر هم اینجا آمده بود توضیح جالبی به ما داد. اینکه ممکن است صنایع این جا، به صورت عامدانه مقدار عرضه‌ی عناصری مثل «سریوم اکسید» را در بازار کنترل می‌کنند تا قیمت آن را بالا نگه دارند. البته نمی‌توانیم مطمئن باشیم که دقیقا در روز بازدید ما از کارگاه این اتفاق افتاده است. با این حال این خیلی دور از ذهن نیست چرا که برای مثال در سال ۲۰۱۲، آژانس خبری چینی «ژینهوا» (Xinhua) خبر داد که بزرگترین تولید کننده‌ی کانی‌های نادر چین برای جلوگیری از افت قیمت‌ها، تولید خود را متوقف کرده است.

یکی دیگر از صادرات اصلی بائوتو، عنصر «نئودیمیوم» (Neodymium) است. این عنصر نادر نیز در صنعت کاربردهای مختلفی دارد. از این عنصر هم برای رنگ آمیزی شیشه استفاده می‌شود و البته به خصوص در ساختن لیزر کاربرد دارد. ولی احتمالا مهمترین استفاده‌ی آن، ساختن آهنرباهای قدرتمند و سبک‌وزن است. آهنرباهای نئودیمیومی در وسایل مصرفی الکترونیکی روزمره‌ی ما مثل هندزفری‌ها، میکروفون‌ گوشی‌های همراه و هارد‌دیسک کامپیوترها کاربرد دارند. در سوی دیگر، این عنصر در قطعات اصلی و حیاتی تجهیزاتی که به میدان مغناطیسی خیلی قوی احتیاج دارند، مثل توربین‌های بادی و موتورهای خودروهای الکتریکی کاربردی هستند. با راهنمایی که به نظر می‌رسید رفتار دوستانه‌تری از راهنمای قبلی داشته باشد، به درون کارگاه ساخت نئودیمیوم رفتیم. او حتی چند آهنربا نیز به ما داد تا کمی با آن‌ها بازی کنیم. ولی باز هم وقتی سوال‌های ما کمی فراتر از کاربرد این عنصر رفت و وارد حوزه‌ی هزینه‌های زیست‌محیطی شد، این راهنما نیز پاسخ‌گو نبود و بازدید ما خیلی زود تمام شد.


معادن «بایان اوبو» در شمال بائوتو، ۷۰ درصد ذخیره‌ی عناصر نادر زمین را در خود جای داده‌اند

یکی از نکات اعجاب‌انگیز درباره‌ی دو عنصر سریوم و نئودیمیوم این است که هرچند آن‌ها را عناصر نادر زمین می‌دانند، ولی اتفاقا خیلی فراوان هستند! نئودیمیوم اصلا از مس و نیکل نادرتر نیست و در پوسته‌ی زمین خیلی یکدست تقسیم شده است. هرچند که فقط ۳۰ درصد منابع نئودیمیوم دنیا در چین قرار دارد، ولی این کشور ۹۰ درصد نیاز بازار را تامین می‌کند. در حقیقت آن‌چه نئودیمیوم و سریوم را نادر می‌کند، نه کمبود آن‌ها در پوسته‌ی زمین، بلکه فرایند به شدت سمی و خطرناک استخراج سنگ معدن و تبدیل آن به محصولی قابل استفاده است. برای مثال، سریوم از خرد کردن ترکیبات معدنی و حل کردن آن در سولفوریک و نیتریک اسید به دست می‌آید.

این فرایند باید در حجم عظیم صنعتی انجام شود و نتیجه‌ی آن پسماندهای به شدت سمی هستند که به عنوان خروجی ثانویه‌ی محصول بیرون می‌آید. می‌توان اینطور برداشت کرد که سلطه‌ی چین بر عناصر نادر زمین رابطه‌ی زیادی با مسائل زمین‌شناختی ندارد و بیشتر به این مربوط می‌شود که فرایند تولید این عناصر چنان اثر منفی بر محیط زیست دارد که دیگر کشورها خجالت می‌کشند به این راه وارد شوند. ولی به هر دلیلی چینی‌ها ترجیح داده‌اند که آن را در مناطق دور افتاده‌ی کشور خود تولید کنند.


هرچند که فقط ۳۰ درصد منابع نئودیمیوم دنیا در چین قرار دارد، ولی این کشور ۹۰ درصد نیاز بازار را تامین می‌کند

شاید هیچ کجا به اندازه‌ی ساحل دریاچه‌ی سمی بائوتو، مناسب این که بفهمیم چین در این راه چه چیزهایی را فدا می‌کند نباشد. این دریاچه با ساختن سد بر روی یک رودخانه و زیر آب بردن جایی که قبلا یک زمین کشاورزی بوده ساخته شده است. این دریاچه مکانی برای دفن پسماند فرایند تولید عناصر نادر شده است. فقط با ۲۰ دقیقه رانندگی می‌توان از مرکز شهر به این دریاچه رسید. پیشتر گزارش‌هایی مبنی بر محافظت ماموران نظامی از این دریاچه وجود داشت، ولی ما کسی را ندیدیم. فقط کیوسکی خالی را دیدیم که می‌توانست مربوط به ماموران نگهبانی از دریاچه باشد. به هر صورت اگر کسی هم آن‌جا بوده خیلی سریع کیوسک را ترک کرده چرا که حتی بسته‌های نودل خود را هم جای گذاشته است. به هر صورت نبود ماموران نظامی هم مشکوک است و شاید به دلیل بازدید ما فقط برای ساعاتی اینجا را ترک گفته‌اند.

ما به ساحل رسیدیم و نگاهی به پهنه‌ی دریاچه انداختیم. پیش از سفر به مغولستان داخلی، عکس‌هایی را از این دریاچه دیده بودم، ولی این ظاهرا که این عکس‌ها اصلا من را آماده نکرده بود. این جا واقعا محیطی فرازمینی، جهنمی و ترسناک دارد. فکر کردن به اینکه این دریاچه کاملا ساخت انسان و پر از پسماند فرایند استحصال عناصری است که در ساختن گوشی همراه من به کار می‌رود  افسرده‌ام کرد. وحشتناک‌تر آنکه، این محصولات به طور گسترده در کالاهایی که آن‌‎ها را به عنوان کالاهای سبز و دوستدار محیط زیست می‌شناسیم مثل توربین‌های بادی و خودروهای الکتریکی هم به کار می‌روند. کالاها و پدیده‌هایی که وقتی از آن‌ها استفاده می‌کنیم فکرش را نمی‌کنیم که در ساخت آن‌ها چقدر به محیط زیست آسیب رسیده است. درحالی که نمی‌دانم واکنش من باید چگونه باشد، گوشی آیفون خود را در می‌آورم و از این دریاچه عکس و فیلم می‌گیرم. همان گوشی آیفونی که نمایشگر آن با سریوم جلا داده شده است. شما می‌توانید این دریاچه را بر روی گوگل مپ مشاهده کنید. وقتی که زوم می‌کنید لوله‌ها کاملا قابل تشخیص هستند.


شاید هیچ کجا به اندازه‌ی ساحل دریاچه‌ی سمی بائوتو، مناسب این که بفهمیم چین در این راه چه چیزهایی را فدا می‌کند نباشد

یکی از همراهان من به نام «لیام یونگ» (Liam Young) که از گروه سرزمین‌های ناشناخته آمده، از دریاچه نمونه‌برداری می‌کند و آن را با خود به انگلستان می‌برد. او بعدا به من گفت، گلی که از دریاچه‌ی سمی برده و آزمایش کرده، دارای تشعشعات رادیواکتیوی تا ۳ برابر بیشتر از حد مجاز بوده است. گروه سرزمین‌های ناشناخته برنامه‌ی عجیب و غریبی برای این مواد دارد. یونگ می‌گوید: «ما از این گل‌های رادیواکتیو برای ساختن یک سری کوزه‌های سرامیکی به شکل سنتی استفاده می‌کنیم. هرکدام از آن‌ها دارای میزان مشخصی پسماندهای سمی که از استحصال عناصر نادر زمین بدست می‌آیند و در گجت‌های امروزی استفاده می‌شوند خواهند بود.» این ایده می‌تواند تاثیر منفی زیست محیطی گجت‌هایی که روزانه از آن‌ها استفاده می‌کنیم را به مردم نشان دهد. حتی اگر آن اثر زیست محیطی هزاران کیلومتر دورتر رخ داده باشد.

بعد از تماشای تاثیر منفی استخراج عناصر کمیاب زمین، دید من نسبت به گجت‌هایی که روزانه از آن‌ها استفاده می‌کنم، عوض شده است. به یاد مراسم معرفی اپل واچ افتادم. اینکه زمانی نه چندان دور ساعت‌ها را از کانی‌های معدنی می‌ساختیم و با آن‌ها مثل جواهراتی با ارزش که باید برای یک عمر آن را روی مچ خود می‌بستیم رفتار می‌کردیم. حالا از عناصری بسیار نادرتر در ساختن ساعت هوشمند استفاده می‌کنیم و البته هر سال برای خرید یک مدل جدید، ساعت هوشمند قبلی خود را دور می‌اندازیم. کمپانی‌های سازنده‌ی این محصولات، دائما ما را ترغیب می‌کنند که محصولات جدیدتر را بخریم. این محصولات جدید بسیار دوست داشتنی و وسوسه کننده هستند، ولی اینکه ساخت همه‌ی آن‌ها از مکانی مثل بائوتو و آن دریاچه‌ی سمی وحشتناک شروع می‌شود را هیچ وقت نمی‌توانم فراموش کنم.

---

کلمات کلیدی: آلودگی مغولستان